Professor Ine Van Hoyweghen: Citizen science versterkt de wetenschap

Het aantal koolmezen in de tuin turven tijdens het Grote Vogeltelweekend van Natuurpunt, de luchtkwaliteit in de straat meten voor CurieuzeNeuzen, langetermijnklachten na een covid-besmetting online bijhouden en delen, zelfontwikkelde stralingsmeters aan kinderbuggy’s in Fukushima bevestigen – het zijn allemaal vormen van citizen science.

Dat type van onderzoek wordt geheel of gedeeltelijk uitgevoerd door gewone mensen, die dus niet per se een universitair diploma op zak hebben. Hun beweegredenen om deel te nemen, zijn erg uiteenlopend. Ze kunnen data helpen verzamelen omdat die nu eenmaal in hun interessegebied liggen, ze hopen met hun metingen bepaalde maatschappelijke problemen aan de kaak te stellen, of ze willen voor zichzelf uitmaken waar het bijvoorbeeld gezond is om te wonen of niet.

Globale explosie

Hoe het ook zij, burgerwetenschap zit in de lift. Wetenschappers spreken van een globale explosie en schrijven die toe aan onder meer de digitalisering – zich online informeren en data delen was nog nooit zo eenvoudig – aan de democratisering van de wetenschap – nooit eerder hadden zoveel mensen een hoog kennisniveau – en aan de groeiende mondigheid van burgers.

Ine Van Hoyweghen ziet nog een andere, essentiële katalysator. Ze is professor sociologie aan KU Leuven, hoofd van het Life Sciences & Society Lab, gespecialiseerd in medische en wetenschapssociologie, en volgt de ontwikkelingen in de burgerwetenschap al bijna tien jaar op de voet. Als lid van de Jonge Academie ontwikkelde ze, in samenwerking met het tijdschrift EOS, in 2016 een citizen science-portaal waardoor ook de Vlaamse overheid zich liet inspireren voor de financiering van dergelijke projecten en de oprichting van het kenniscentrum Scivil. In 2019 organiseerde Van Hoyweghen een internationale workshop rond het thema en publiceerde ze mee het boek Citizen Science. Hoe burgers de wetenschap uitdagen. Dit jaar volgden meerdere publicaties over de opkomst van Citizen Radiation Measuring Organizations in het Fukushima van na de kernramp. Dit onderzoeksproject kreeg zelfs aandacht van het toonaangevende tijdschrift Nature.

“Ik stel vast dat een van de belangrijkste drives van burgerwetenschappers op dit moment een vorm van wantrouwen is”, zegt Van Hoyweghen. “Burgers twijfelen niet zozeer aan de kennis die aan universiteiten wordt opgebouwd, ze zijn zeker niet anti-wetenschappelijk, maar ze vinden wel moeilijk aansluiting bij de wetenschappelijke instituten. De bewondering voor de prof achter zijn katheder, zoals de wetenschapper sinds de Verlichting wordt voorgesteld, brokkelt alsmaar meer af.”

“Dat kan een zorgwekkende tendens zijn, want ze voedt potentieel complottheorieën, populisme en fake news-bewegingen".

"Ik heb daarom als boodschap voor alle wetenschappers: kom uit die ivoren toren, ga de verbinding met de burgers aan. Als universiteit van de toekomst kun je niet zonder die verbinding, bijvoorbeeld in de vorm van citizen science".

Anders gaan de polemieken die nu al zo stevig woekeren in de samenleving nog veel kwalijkere vormen aannemen. We maken het mee met Trump in Amerika. Populisme komt precies op waar elites dit soort connecties weigeren aan te gaan.”

Nieuwe vormen van kennis

Burgerwetenschap is niet alleen een sterk antigif tegen bijvoorbeeld fake news, het kan ook een verrijking voor het onderzoek zijn. In een weldoordacht citizen science-project verzamelen deelnemers immers niet alleen data voor wetenschappers, maar ontwikkelen ze zelf nieuwe technologie, zoals de stralingsmeters in het Fukushima-project. Vaak brengen ze ook lokale kennis in waarover de wetenschap nog niet beschikte. Op het online onderzoeksplatform Patients Like Me, bijvoorbeeld, delen mensen met een specifieke, medische aandoening belangrijke informatie over hun ziekte. Ze registreren hun symptomen, soms jarenlang, waardoor er kennis naar boven komt die in de geneeskunde tot nu toe onbelicht bleef.

“Burgers zijn dus zeker geen mensen zonder kennis of zelfs zonder gezond verstand, zoals ze weleens worden weggezet door wetenschappers”, zegt Van Hoyweghen.

Ze kunnen net nieuwe inzichten bieden of belangrijke, niet-gebaande paden verkennen en zo het onderzoek innoveren.

"Citizen science mag daarin best ambitieus zijn: het mag ernaar streven onbelichte zaken voor het voetlicht te brengen of gemarginaliseerde problemen uit hun niche te halen. Zo kunnen patiënten met rare diseases zich verenigen om samen genoeg data te verzamelen om de farmaceutische industrie uit te dagen. Die investeert momenteel nauwelijks in onderzoek naar zulke zeldzame ziektes, net onder meer bij gebrek aan voldoende data.”

Dergelijk nichewerk is maar een onderdeel van citizen science. Meestal focust die net op problemen met een groot maatschappelijk draagvlak. Een inspirerend voorbeeld is CurieuzeNeuzen, het grootste burgerwetenschappelijke onderzoek naar luchtkwaliteit ooit, in 2018 gelanceerd door de krant De Standaard, de Universiteit Antwerpen, het Leuvense HIVA en andere partners. Het project nam duidelijk een nieuwe horde op het citizen science-parcours doordat het veel verder ging dan dataverzameling. Het was een doordachte campagne die burgers met een bekommernis om hun leefmilieu de mogelijkheid bood die bezorgdheid te uiten en de politiek te mobiliseren, zonder dat ze daarvoor moesten gaan betogen.

Activistisch?

Bij wetenschappers leeft de bezorgdheid dat citizen science weleens te activistisch kan zijn. “Activisme en wetenschap staan elkaar in principe niet in de weg”, zegt Van Hoyweghen. “Maar we moeten niet naïef zijn, het risico bestaat. Het is wel te ondervangen, precies door burgerwetenschap in te bedden in een universitaire context. Een publiek instituut zoals KU Leuven kan bogen op decennia van expertise en op zorgvuldig uitgebouwde procedures die kwaliteit van onderzoek garanderen.”

Want ook burgerwetenschap blijft eerst en vooral een vorm van wetenschap. Dat is bij uitstek een proces van zorgvuldigheid, van het nauwkeurig tot stand brengen van inzichten en feiten, waarbij altijd moet worden voldaan aan hoge eisen van integriteit, transparantie en rekenschap. Dat geldt evenzeer voor citizen science.

De onderzoekers die betrokken zijn bij een dergelijk project moeten in alle openheid met alle betrokkenen de werkwijze bepalen en bijvoorbeeld afspraken maken over wat ze doen in het geval van onbetrouwbare bijdrages. Het is iets dat wetenschappers zelf mee in het oog moeten houden door nauw betrokken te blijven bij de verzameling van meetgegevens. Het is vergelijkbaar met de manier waarop professoren instaan voor bijvoorbeeld de kwaliteit van data verzameld door hun PhD-studenten, door geregeld een selectie van data maken die ze dan grondiger bestuderen.

“Ook in een citizen science-project moet elke medewerker op elk moment rekenschap voor zijn handelen kunnen afleggen”, zegt Van Hoyweghen.

“Het zijn precies die checks and balances, die procedures om te waken over kwaliteit die terug te vinden zijn in de wetenschap. Precies daarom zijn universiteiten zoals KU Leuven de platformen bij uitstek om aan citizen science te doen”.

“Het alternatief is dat groeperingen van bedenkelijke signatuur aan burgerwetenschap gaan doen, zonder die garantie van kwaliteit en integriteit, maar met het risico de publieke opinie of het beleid op foutieve en negatieve wijze te beïnvloeden. De universiteit van de toekomst moet dus een baken van hoogstaande kennis blijven, kennis die ze tot stand brengt in verbinding met burgers, welteverstaan.”

Weg met het taboe

Die gewone mensen krijgen via citizen science de kans om hun burgerschap te oefenen, stelt Van Hoyweghen vast. “Wetenschap is altijd politiek; het is een proces van delibereren en democratisch tot common ground komen. Daarbij wordt het conflict niet geschuwd, bijvoorbeeld in het elkaar de maat nemen via de controle van kennisclaims. Het zijn belangrijke vaardigheden, ook voor burgers, en ze zijn bijzonder goed te ontwikkelen is via citizen science.”

Bij die burgers zijn veel sterk geïnteresseerden. Elke kosmoloog heeft in zijn netwerk minstens een handvol amateur-sterrenkijkers, elke kunsthistoricus staat in contact met een club van bevlogen liefhebbers van oude manuscripten. “Precies met die netwerken moeten wij wetenschappers aan de slag”, vindt Van Hoyweghen. “In mijn vakgebied is het duidelijk dat wetenschap een proces is waarbij sociale factoren ervoor zorgen dat feiten uiteindelijk robuust worden. Zo’n sociale factor is bijvoorbeeld diversiteit. Pas als je genoeg verschillende achtergronden en inzichten combineert, kom je tot gedegen kennis. Ook daarom is citizen science zo aanbevelenswaardig.”

De burgers van hun kant zitten in dergelijke projecten op de eerste rij van dat researchproces.

“Daardoor dringt het tot hen door dat wetenschap een kwestie is van voortschrijdend inzicht”.

Van Hoyweghen voegt toe: “De wetenschap wordt nu vaak bewonderd om een eigenschap die ze niet heeft: vastheid. Je ziet het goed in deze coronacrisis. Het brede publiek hoort onderzoekers aan het woord en vraagt zich af hoe het mogelijk is dat zij telkens met aangepaste inzichten komen. Dat wekt potentieel wantrouwen, terwijl burgers zouden moeten beseffen dat twijfel net wezenlijk is voor wetenschap. Dat luidop zeggen is nog vaak een taboe, en daar moeten we van af. Dankzij citizen science krijgen wetenschappers een platform om eerlijker te zijn over de onzekerheid die eigen is aan hun vak, en krijgen burgers van hun kant een reëler beeld en beter begrip van de wetenschap. Beiden zijn broodnodig in een tijd waarin universiteiten een alsmaar grotere, maatschappelijke rol te spelen hebben.”