Geweldloze Communicatie – Verbindend, ontwapenend, doeltreffend communiceren
 

Dit luik over Geweldloze Communicatie is voornamelijk gebaseerd op:
Marshall B. Roosenberg, Geweldloze communicatie. Ontwapenend, doeltreffend en verbindend, Leminiscaat, Rotterdam, 2014 (vierde druk). Hieronder verwijzen we geregeld naar pagina’s uit dit boek.

 


Marshall B. Rosenberg – grondlegger van het gedachtegoed van Geweldloze Communicatie

De Amerikaanse klinisch psycholoog Marshall B. Rosenberg (°1934) is de grondlegger van het gedachtegoed van Nonviolent Communication, Geweldloze Communicatie. Het gaat om een manier van communiceren die verbindend en ontwapenend is en die daarom ook verbindende communicatie genoemd wordt. We houden het hier bij de officiële benaming ‘Geweldloze Communicatie’. Geweldloze Communicatie is communicatie zonder geweld te gebruiken, in tegenstelling tot levensvervreemdende communicatie, waarbij vormen van geweld gebruikt worden.

Marshall B. Rosenberg stierf op 7 februari 2015.



 


Levensvervreemdende communicatie nader bekeken

Vormen van geweld en van levensvervreemdende communicatie zijn onder meer moralistische oordelen, veroordelingen, het maken van vergelijkingen, het ontkennen van verantwoordelijkheden, eisen (in plaats van verlangens uiten). Vernederingen, beschuldigingen, beledigingen, en etiketten zijn vormen van oordelen. Met al deze vormen van levensvervreemdende communicatie zijn de meesten onder ons van jongsaf opgegroeid, wat maakt dat we spreken en ons gedragen op manieren waardoor we onszelf en anderen kwetsen en in een neerwaartse spiraal brengen. Zo impliceren moralistische oordelen bijvoorbeeld dat degenen die niet in overeenstemming handelen met onze waarden slecht of fout zijn.



‘Het probleem met jou is dat je alleen aan jezelf denkt.
‘Hij is lui.’
‘Zij is stom.’
‘Ze zijn altijd zo negatief.’


Bij levensvervreemdende communicatie – communicatie met vormen van geweld – plaatsen we mensen in hokjes en vergelijken we hen met elkaar.
Bij levensvervreemdende communicatie spreken we eisen en oordelen uit, in plaats van te verwoorden wat we voelen en waaraan we nood hebben.
Levensvervreemdende communicatie verduistert ook het besef dat iedereen verantwoordelijk is voor zijn eigen gedachten, gevoelens en handelingen.

Het kan ook anders via het proces van Geweldloze Communicatie.
 


Het proces van Geweldloze Communicatie – vier elementen – twee onderdelen


Vier elementen – twee onderdelen

Geweldloze Communicatie helpt ons om contact te maken met onszelf en de ander, zodat we spreken, luisteren en handelen vanuit ons natuurlijk mededogen. De methode van geweldloos communiceren doet ons geven ‘vanuit het hart’. Het is een proces waarbij een taal van mededogen ons helpt om te zeggen wat we willen en om te horen wat anderen nodig hebben, op een zodanige manier dat er geen geweld aan te pas komt. Het gaat zowel om onszelf eerlijk te uiten als om empathisch naar anderen te luisteren.

Het proces van Geweldloze Communicatie verloopt volgens vier elementen:
1. waarneming – 2. gevoel – 3. behoefte – 4. verzoek.

Het is geen truc. Het is een manier van in het leven staan, van ons verbinden met wat er leeft in onszelf en in de ander. Het is oprecht en bewust verbindend willen communiceren met anderen. Het gaat om het zich kunnen uitdrukken én luisteren op een andere manier dan we doorgaans gewend zijn: in intieme relaties, thuis in het gezin, op het werk, in scholen, in organisaties en instellingen, bij onderhandelingen, bij therapieën en bij alle mogelijke geschillen en conflictsituaties.

Het doel van Geweldloze Communicatie is niet om mensen en hun gedrag te veranderen zodat wij onze zin krijgen, maar om relaties op te bouwen die gebaseerd zijn op gelijkwaardigheid, eerlijkheid en empathie, waardoor uiteindelijk de behoeften van alle betrokken partijen vervuld kunnen worden.

Concreet gaat het om:

  1. Het waarnemen van een feitelijke situatie en deze onder woorden brengen, zonder te oordelen of te veroordelen.
    We verwoorden wat mensen doen, los van het feit of we dat als positief of negatief ervaren.
  2. Dan verwoorden we hoe we ons hierbij voelen: blij, geïrriteerd, verward, ontstemd, hulpeloos, gelaten, boos, energiek, gefascineerd, warm, …
  3. Daarna verwoorden we wat we nodig hebben, welke onze behoeften zijn die verband houden met deze gevoelens. Onze behoeften zijn ofwel vervuld, ofwel onvervuld.
  4. Dan volgt een concreet verzoek, waarmee we verwoorden wat we van de ander willen om ons leven te verrijken, om onze behoefte te vervullen.
     


 

Geweldloze communicatie heeft twee onderdelen: ‘jezelf eerlijk uiten’ en ‘empathisch luisteren’.

Als we onszelf eerlijk willen uiten, passen we de vier elementen van Geweldloze Communicatie toe: wat we waarnemen (zien, horen), voelen, nodig hebben en willen verzoeken om ons leven te verrijken.
 

Eerlijk uiten hoe het met mij is zonder kritiek te leveren of iemand de schuld te geven:

1. Waarneming

Als ik zie/hoor/me bedenk dat …

2. Gevoel

voel ik me …

3. Behoefte

omdat ik behoefte heb aan ... (of: nodig heb ... / het op prijs stel dat …)

4. Verzoek

Hoe is het voor jou om …? (of: Ik wil graag… / Zou je willen…?)

Een voorbeeld:

Een moeder zegt: “Thomas, ik zie je vuile sokken onder tafel liggen en voel me hierdoor geïrriteerd omdat ik orde belangrijk vind en we hierover een afspraak maakten. Zou jij je sokken in de wasmand willen doen?”

Dat klinkt heel anders dan: ‘Thomas, je hebt je sokken alweer laten rondslingeren. Ik ben het grondig beu. Ruim dit onmiddellijk op’.
 

 

Andersom kunnen we deze vier elementen ook toepassen om te beluisteren wat anderen waarnemen, voelen, nodig hebben en verzoeken. Het gaat dan om ‘met empathie ontvangen’ of ‘met mededogen luisteren naar de ander’. Het is je inleven in de beleving van de ander: wat voelt de ander, wat heeft hij of zij nodig? In plaats van het eens of oneens te zijn met iemands mening.

Marshall B. Rosenbergh schrijft over empathisch luisteren: (p. 115-116)

“Empathie is een respectvol begrijpen en aanvaarden van wat er in de ander leeft. We hebben vaak de neiging om adviezen te geven of gerust te stellen, ons eigen standpunt in te brengen of onze eigen gevoelens te uiten. Empathie vraagt echter dat we ons hoofd leeg maken en dat we met heel ons wezen naar de ander luisteren.
In Geweldloze Communicatie luisteren we alleen maar naar de waarnemingen, gevoelens, behoeften en verzoeken, ongeacht de woorden die de spreker gebruikt. Dan kunnen we eventueel de ander onze reflectie op zijn woorden geven door in eigen woorden samen te vatten wat we hebben begrepen. Door empathievol te blijven, geven we de ander de gelegenheid om zich volledig te uiten voordat we onze aandacht richten op oplossingen of op verzoeken om hulp of ondersteuning.”
 

Empathisch luisteren hoe het met jou is zonder kritiek te horen of schuld:

1. Waarneming

Als je ziet/hoort/bedenkt dat …

2. Gevoel

voel je je …

3. Behoefte

omdat je behoefte hebt aan … (of: nodig hebt … / het op prijs stelt dat …)

4. Verzoek

En zou je willen dat …?

Een voorbeeld:

‘Mama, nu je mijn vuile sokken onder tafel ziet liggen, voel je je geïrriteerd omdat je orde belangrijk vindt en we er een afspraak over maakten. Wil je dat ik de sokken voortaan in de wasmand doe?'
 


We gaan hier verder in op de vier elementen van het proces van Geweldloze Communicatie, en citeren daarbij uit Marschall B. Rosenberg, Geweldloze Communicatie. Ontwapenend, doeltreffend en verbindend, Lemniscaat, Rotterdam, 2014.
 


Waarnemen zonder te oordelen

Bij de waarneming – het eerste element van Geweldloze Communicatie – gaat het erom dat we een scheiding aanbrengen tussen waarnemen en oordelen.

Marshall B. Rosenberg schrijft over waarnemen: (p. 40)

“Waarnemen is een belangrijk element van Geweldloze Communicatie, omdat we de ander helder en duidelijk willen laten weten wat er bij ons leeft. Zouden we onze waarneming combineren met een oordeel, dan verkleinen we de kans dat anderen de bedoeling horen van onze boodschap. In plaats daarvan zullen zij geneigd zijn kritiek te horen en zullen zij zich verzetten tegen wat we ook maar zeggen.

Geweldloze Communicatie stelt niet als eis dat we volledig objectief blijven en ons onthouden van een oordeel. Het beoogt wel dat we een duidelijk onderscheid maken tussen onze waarneming en evaluaties. Geweldloze Communicatie is een dynamische wijze van communiceren die statische generalisaties in ons taalgebruik wil vermijden. In plaats daarvan wil het binnen de gegeven context en afhankelijk van het moment komen tot evaluaties op grond van waarnemingen.”

Bijvoorbeeld:

‘Piet Janssen is tijdens de voorjaarsklassiekers niet bij de eerste tien geëindigd’ in plaats van ‘Piet Janssen is een slecht wielrenner’.
‘Ik het de buren die een paar huizen verderop wonen, nog nooit hun stoep zien vegen’ in plaats van ‘De buren houden de boel niet schoon’.

Woorden zoals telkens wanneer, ooit, nooit, altijd, vaak, zelden kunnen een waarneming uitdrukken, maar als ze gebruikt worden om iets extra te benadrukken, kunnen ze weerstand oproepen in plaats van mededogen. Waarnemingen worden dan verward met oordelen.

Bijvoorbeeld:

‘Mijn zoon doet zelden wat ik wil’ (oordeel)
De laatste vier keer dat ik voorstelde om samen iets te doen, zei hij dat hij daar geen zin in had. (waarneming)
‘Mijn buurvrouw klaagt altijd als ik een babbeltje met haar sla’ (oordeel)
‘Mijn buurvrouw kwam deze week drie keer langs en vertelde over een ervaring die ze niet prettig vond’.


Een lied van Ruth Bebermeyer laat het verschil zien tussen oordelen en waarnemen. Het laat zien wat de gevolgen van negatieve kwalificaties als ‘stom’ of ‘lui’ zijn. Het maakt ook duidelijk dat zelfs een ogenschijnlijk neutrale kwalificatie als ‘kok’ ons verhindert om de andere persoon in zijn totaliteit te zien.
 

“Ik heb nog nooit een luie man gezien;
wel een man die nooit hard liep
als ik hem zag; en wel een man
die soms een middagdutje deed
en thuis bleef als het regende,
maar het was geen luie man.
Voordat je me voor gek verklaart,
denk even na: was die man wel lui,
of is het ons eigen etiket?

Ik heb nog nooit een stom kind gezien;
wel een kind dat soms dingen deed
die ik niet begreep,
of ze anders deed dan ik had verwacht.
Ik heb een kind gezien dat de plekken
niet kende waar ik was geweest,
maar het was geen stom kind.
Voordat je het stom noemt,
denk even na was het een stom kind
of wist het misschien weer andere dingen dan jij?

Overal heb ik gekeken,
maar nergens heb ik een kok gezien.
Ik zag iemand die ingrediënten
combineerde tot gerechten,
iemand die het vuur hoog zette
en het vlees braadde;
dat heb ik gezien, maar geen kok.
Vertel me, als je kijkt,
zie je dan een kok of iemand
die iets doet wat wij koken noemen?

Wat sommigen van ons lui noemen,
noemen anderen moe of ontspannen,
wat sommigen van ons stom noemen,
noemen anderen een verschil van inzicht.
Daarom is mijn conclusie
dat het ons veel verwarring bespaart
als we wat we zien
niet verwarren met wat we ervan vinden.
En om je niet te verwarren zeg ik nog:
dit is slechts wat ik ervan vind.” (p. 41-42)
 


Gevoelens herkennen en uiten

Het eerste element van Geweldloze Communicatie is waarnemen zonder te oordelen. Het tweede element van het proces is uiten hoe we ons voelen.

Marshall B. Rosenberg stelde lijsten van gevoelens samen: gevoelens bij vervulde behoeften, en gevoelens bij onvervulde behoeften.


Gevoelens bij vervulde behoeften zijn: (p. 58)

Aangedaan, aangemoedigd, aangenaam, actief, ademloos, alert, avontuurlijk, bedaard, begeesterd, bekoord, belangstellend, betrokken, bevlogen, bevredigd, bezield, blij, bruisend, comfortabel, content, dankbaar, dolblij, energiek, enthousiast, erkentelijk, evenwichtig, extatisch, exuberant, fantastisch, geamuseerd, geanimeerd, gebiologeerd, geboeid, gedreven, geestdriftig, gefascineerd, geïnspireerd, geïnteresseerd, geïntrigeerd, gelukkig, gelukzalig, geraakt, geroerd, gesterkt, gestimuleerd, geweldig, gloedvol, goedgemutst, grandioos, harmonieus, hartelijk, hartstochtelijk, heerlijk, hoopvol, ingenomen, jolig, kalm, klaarwakker, krachtig, kwiek, levendig, liefdevol, luchthartig, monter, nieuwsgierig, ontroerd, ontspannen, open, opgebeurd, opgelucht, opgeruimd, opgetogen, opgewekt, opgewonden, optimistisch, plezierig, prettig, rustig, sereen, sprankelend, stil, stralend, teder, tevreden, tomeloos, trots, uitbundig, uitgelaten, verbaasd, verbijsterd, verbluft, verfrist, vergenoegd, verrast, verrukt, vertrouwd, vervuld, verwachtingsvol, verwonderd, verzadigd, voldaan, vredig, vreedzaam, vreugdevol, vriendelijk, vrij, vrolijk, vurig, waakzaam, warm, zacht, zachtmoedig, zalig, zeker, zelfverzekerd.


Gevoelens bij niet-vervulde behoeften zijn: (p. 59-60)

Aarzelend, achterdochtig, afgemat, afgunstig, afkerig, afwezig, akelig, alleen, ambivalent, angstig, apathisch, bang, beangstigd, bedroefd, bedrukt, beducht, beklemd, beroerd, berouwvol, beschaamd, beschroomd, bevreesd, bezorgd, bitter, boos, breekbaar, chagrijnig, depressief, doodsbang, duf, eenzaam, ellendig, furieus, futloos, geagiteerd, gealarmeerd, gedesillusioneerd, geërgerd, gefrustreerd, gegeneerd, geïrriteerd, gekrenkt, gekweld, gelaten, gemeen, geprikkeld, gereserveerd, geschokt, gechoqueerd, gespannen, gestrest, getergd, giftig, hatelijk, hulpeloos, hunkerend, in tweestrijd, jaloers, knorrig, koel, kokend, koud, kriegelig, kwaad, lamlendig, lauw, leeg, lethargisch, lui, lusteloos, machteloos, mat, melancholiek, mismoedig, mistroostig, moe, moedeloos, naar, nerveus, nijdig, nostalgisch, nuchter, onaangedaan, onaangenaam, onbeheerst, onberoerd, ongeduldig, ongedurig, ongelukkig, ongemakkelijk, ongerust, onrustig, ontgoocheld, onthutst, ontmoedigd, ontsteld, ontstemd, ontzet, onveilig, onverschillig, onzeker, op je hoede, opgefokt, opgelaten, overstuur, overweldigd, paniekerig, in paniek, passief, perplex, pessimistisch, pijnlijk, prikkelbaar, raar, rancuneus, razend, rusteloos, sceptisch, schuldig, slaperig, smachtend, somber, teleurgesteld, teneergeslagen, treurig, triest, uitgeput, verbaasd, verbijsterd, verbitterd, verbluft, verbolgen, verdrietig, verlamd, verlangend, verlaten, verlegen, verloren, vermoeid, verontrust, verrast, verschrikkelijk, verslagen, verstoord, vertwijfeld, verveeld, verward, vijandig, vol smart, walgelijk, wanhopig, wantrouwig, warrig, weifelend, wiebelig, woedend, wraakzuchtig, zenuwachtig, ziedend, zorgelijk, zwaarmoedig, zwartgallig.
 

Soms denken we dat we onze gevoelens uiten, terwijl dat niet zo is.

Bij Geweldloze Communicatie is het belangrijk om een onderscheid te maken tussen woorden die werkelijke gevoelens weergeven en woorden of uitspraken die gedachten, beoordelingen en interpretaties beschrijven.

Het gebeurt dat we woorden zoals ‘voelen’ en ‘het gevoel hebben’ gebruiken om een mening weer te geven. Dat is in het algemeen het geval wanneer deze woorden gevolgd worden door:

- woorden zoals ‘als’, ‘zoals’, ‘alsof’:

‘Ik heb het gevoel alsof ik tegen een muur spreek.’

- het woord ‘dat’, gevolgd door voornaamwoorden (ik, jij, hij, zij, het), persoonsnamen (Piet, An, Karel), zelfstandige naamwoorden die naar een persoon verwijzen (de buschauffeur, de verantwoordelijke, de oma):

‘Ik voel dat je me niet moet.’
‘Ik heb het gevoel dat ik permanent beschikbaar moet zijn.’
‘Ik heb het gevoel dat je niet correct behandeld wordt.’
‘Ik heb het gevoel dat Joke heel erg haar best gedaan heeft.’
‘Ik heb het gevoel dat de directeur dingen verzwijgt.’

Hier gaat het niet om het weergeven van gevoelens, maar om het geven van een mening.

‘Voelen ‘ kan ook gevolgd worden door woorden die beschrijven wat we denken te zijn, door woorden die een beoordeling inhouden.

Wanneer ik zeg ‘Ik voel me een ondermaatse opvoeder, geef ik een oordeel over mijn vaardigheid als opvoeder, eerder dan dat ik mijn gevoelens duidelijk weergeef. Mijn gevoelens weergeven kan bijvoorbeeld door te zeggen: ‘Ik voel me gefrustreerd als opvoeder, of ‘ik ben teleurgesteld in mezelf als opvoeder.’ De eigenlijke gevoelens achter mijn zelfbeoordeling als ‘ondermaats’ kunnen frustratie, teleurstelling, ongeduld, … zijn.

‘Voelen’ kan ook gevolgd worden door woorden die beschrijven hoe wij denken dat anderen zich ten opzichte van ons gedragen. Het geven van een interpretatie is niet hetzelfde als de werkelijke gevoelens weergeven.

‘Ik heb het gevoel dat ik onbelangrijk ben voor de mensen aan wie ik verslag uitbreng.’ Hier beschrijft het woord ‘onbelangrijk’ meer hoe ik denk dat anderen mij beoordelen dan een werkelijk gevoel. Het gevoel zou kunnen zijn: ‘Ik voel me moedeloos’ of ‘Ik voel verdriet’.

Ook wanneer ik zeg ‘Ik voel me genegeerd’ is er meer sprake van een interpretatie van andermans gedragingen, dan dat duidelijk weergegeven wordt hoe ik me voel.
Woorden als ‘genegeerd’ geven weer hoe wij gedragingen en woorden van anderen interpreteren en niet zozeer hoe wij ons voelen. Dat is ook het geval met woorden zoals: aangevallen, afgewezen, bedreigd, bedrogen, gebruikt, gedwongen, gehinderd, geïntimideerd, gekleineerd, gekoeioeerd, gemanipuleerd, gepasseerd, geprovoceerd, gewantrouwd, in de steek gelaten, in een hoek gedrukt, klemgezet, misbruikt, miskend, neerbuigend behandeld, niet gehoord, niet gesteund, niet gezien, onder druk gezet, ongewenst, over het hoofd gezien, overvraagd, platgewalst, verkeerd verstaan, verlaten, vernederd, verraden, verwaarloosd. (p. 57)
 


Erkennen van onze behoeften, de bron van onze gevoelens

Het derde element van Geweldloze Communicatie is het onderkennen van de bron van onze gevoelens, van de behoeften achter onze gevoelens, en er ook de verantwoordelijkheid voor nemen. Het handelen en spreken van anderen kan de aanleiding zijn van onze gevoelens, maar nooit de oorzaak ervan. Er is een verschil tussen aanleiding en oorzaak.
Gevoelens komen voort uit onze behoeftes, die vervuld of niet-vervuld zijn. Onze behoeftes zijn de bron van onze gevoelens: de oorzaak. Maar wat anderen zeggen en doen, kan wel de aanleiding zijn voor onze gevoelens.

Gevoelens vloeien voort uit:

  • onze keuze van hoe we omgaan met wat anderen zeggen en doen. Wanneer we een negatieve boodschap ontvangen, kunnen we er op vier verschillende manieren mee omgaan:
    • onszelf de schuld geven, door de negatieve boodschap persoonlijk op te vatten en als een verwijt of kritiek te horen. Dit tast in hoge mate ons zelfrespect aan omdat dit ons in de richting van schuld, schaamte en depressiviteit duwt.
    • Anderen de schuld geven
    • Ons bewust zijn (gewaar worden) van onze gevoelens en behoeften
    • Ons richten op de gevoelens en niet-vervulde behoeften van de ander.
  • onze eigen behoeften en verwachtingen van dat moment.

Kritiek, oordelen, interpretaties, … ten aanzien van anderen, zijn ongelukkige uitingen van onze behoeften. Wanneer we onze behoeften onrechtstreeks uitdrukken door middel van oordelen, interpretaties en denkbeelden, zal dit bij anderen vaak als kritiek overkomen, wat meestal leidt tot zelfverdediging of een tegenaanval. Hoe directer we daarentegen onze gevoelens verbinden met onze behoeften, hoe gemakkelijker het voor anderen is om compassievol (met mededogen) op onze behoeften te reageren.


Er zijn een aantal basisbehoeften die alle mensen gemeen hebben:

Autonomie, onafhankelijkheid, keuze, ruimte, spontaniteit, vrijheid

Integriteit, authenticiteit, creativiteit, zelfexpressie, zelfrespect, zingeving

Vieren (stilstaan bij het leven), rouwen (stilstaan bij verlies)

Verbinding, acceptatie, affectie, begrip, communicatie, compassie, empathie, erbij betrekken, erbij horen, geborgenheid, gemeenschapsgevoel, intimiteit, kennen en gekend zijn, liefde, nabijheid, ondersteuning, repect/zelfrespect, samenwerking, steun, vertrouwen, veiligheid, voeding, voorkomendheid, waardering, warmte, zien en gezien worden, wederkerigheid

Spel, humor, plezier

Welzijn, harmonie, heelheid, inspiratie, orde, schoonheid, vrede, verbinding

Fysieke behoeften, lichamelijk welbevinden, aanraking, beschutting, beweging, lichaamsoefening, bescherming tegen levensbedreigende situaties, veiligheid, lucht, onderdak, rust, slaap, seksuele expressie, voedsel, water.

Wanneer mensen praten over wat ze nodig hebben – hun behoeften – in plaats van over wat er mis is met de ander (een oordeel vellen, kritiek geven), dan is de kan aanzienlijk groter dat er wegen gevonden worden om aan ieders behoeften te voldoen.
 


Verzoeken om datgene wat het leven kan verrijken

Na ons bewust te hebben gemaakt van wat we waarnemen, voelen en nodig hebben, kunnen we overgaan naar het vierde element van het proces van Geweldloze Communicatie: iets verzoeken wanneer blijkt dat een van onze behoeftes niet vervuld is. Het is om een actie vragen waardoor onze behoefte zou kunnen worden vervuld.

Ook nu rijst de vraag hoe we een verzoek kunnen uiten op een zodanige manier dat de ander eerder geneigd zal zijn om compassievol (met mededogen) op onze behoeften te reageren.

Enkele suggesties:

  • Gebruik positieve taal wanneer je een verzoek uit. Met concrete, positieve, duidelijke actietaal maak je duidelijk wat je werkelijk wilt (vermijd te zeggen wat je niet wilt)?
  • Doe het verzoek bewust. Wanneer je alleen je gevoelens uit, zonder een concreet verzoek te doen, kan het voor anderen soms niet duidelijk zijn wat je van hen wilt.
  • Om zeker te weten dat je verzoek of boodschap is overgekomen zoals je bedoeld hebt, kan je aan de ander vragen om in eigen woorden weer te geven wat je hebt gevraagd of gezegd. Je laat je waardering hiervoor blijken.
  • Vraag om eerlijkheid wanneer je wil weten wat de ander voelt na je verzoek, of wat de ander denkt of waartoe hij of zij bereid is.
     

Verzoeken zijn geen eisen

Verzoeken zijn geen eisen. De ander heeft het recht om niet op het verzoek in te gaan.
Als degene die spreekt met kritiek of een veroordeling komt of probeert om de ander zich schuldig te laten voelen, dan gaat het om een eis. Wanneer een verzoek wordt gehoord als een eis, meent de ander (degene die luistert) dat er schuld of straf zal volgen wanneer er niet aan het verzoek wordt voldaan.
Als degene die spreekt zich empathisch inleeft in de behoeften van de ander, gaat het om een verzoek. Hij of zij hoeft zich niet neer te leggen bij een neen, en kan empathie tonen voor dat wat de ander ervan weerhoudt om ja te zeggen.

Marshall B. Rosenberg schreef over het verschil tussen verzoeken en eisen een lied voor zijn zoon Brett. (p. 97)
 

Lied van Brett

Als ik duidelijk begrijp
dat je geen eisen stelt,
geef ik heus wel gehoor.
Maar als je je gedraagt
als de oppermachtige baas,
zul je tegen een muur oplopen.
En als je me zo vroom
herinnert aan alles
wat je voor me hebt gedaan,
zet je dan maar schrap
voor de volgende ronde!
Dan kun je schreeuwen,
vloeken, zuchten en steunen
of in woede uitbarsten,
ik zet toch het vuilnis niet buiten.
En als je het anders zou aanpakken,
heb ik toch even tijd nodig,
voordat ik kan vergeven en vergeten,
omdat het voor mij leek
dat ik pas als mens meetelde,
als ik aan al jouw normen voldeed.”
 


De taal van de jakhals en de giraf

Marshall B. Roosenberg koos de giraf als symbool van Geweldloze Communicatie omdat de giraf het landdier met het grootste hart is. Het hart van een giraf moet krachtig genoeg zijn om het bloed door zijn lange nek heen naar de hersenen te pompen. Het hart staat voor liefde, voor van harte iets geven en jezelf van harte iets gunnen.
Een giraf heeft een lange nek en kan ver kijken, tot over de horizon.
Een giraf heeft ook een stevige, taaie tong, waarmee hij doornen kan fijnkauwen zonder zichzelf te verwonden. Hij kan agressieve woorden, oordelen en beschuldigingen verteren.
De giraf staat voor een reeks eigenschappen rond Geweldloze Communicatie: mededogen, het vermogen tot inleven, het vermogen tot verbinden, het vermogen om de aandacht te richten op gevoelens en behoeften, het vermogen om creatief te zijn in het vervullen van behoeftes, het zelf handelen of in vrijheid verzoeken, …

Marshall B. Rosenberg koos de jakhals als symbool voor een manier van levensvervreemdend communiceren die we meestal meer gewoon zijn: oordelen over jezelf en de anderen, interpreteren, vergelijken, anderen de schuld geven, in veralgemeningen denken, …
De jakhals staat voor het tegenovergestelde van de giraf: harteloosheid, onverschilligheid, interpreteren, manipuleren, dwingen en eisen stellen, wrok koesteren, het focussen op verschillen en die met elkaar vergelijken, …

Bij Geweldloze Communicatie gaat men ervan uit dat er in elke jakhals – die we zijn – een giraf zit, dat we de mogelijkheden hebben om verbindend, ontwapenend en doeltreffend te communiceren. We kunnen er voor kiezen om met ‘giraffenoren’ te luisteren i.p.v. met ‘jakhalsoren’. We kunnen er voor kiezen om als ‘giraf’ te spreken i.p.v. als ‘jakhals’. Dit vraagt oefening. Het is een keuze, telkens weer.
 

Filmpje waarin Marshall B. Rosenberg het proces van Geweldloze Communicatie demonstreert met behulp van de jakhals- en de girafpop. (9min37sec)

Bron: YouTube

 
Goed om te weten:


De handpoppen ‘Giraf’ en ‘Jakhals’ kunnen besteld worden via Uitgeverij Averbode.

 

 


Boosheid anders bekeken

Bij het proces van Geweldloze Communicatie stellen we de ander op geen enkele manier verantwoordelijk voor onze boosheid. We geven de ander dus geen schuld van onze boosheid. Wat anderen zeggen of doen kan de aanleiding zijn voor wat we voelen (boosheid), maar is nooit de oorzaak. De oorzaak van boosheid ligt in ons denken, ook als we ons daarvan in eerste instantie niet bewust zijn.

Achter alle boosheid schuilt een onvervulde behoefte. Boosheid is een waardevol signaal dat onszelf wakker schudt en ons doet realiseren dat een of meer van onze behoeften niet vervuld zijn. Het vraagt dat we ons bewust worden van onze niet-vervulde behoeftes.
Andere mensen de schuld geven of ze straffen zijn oneigenlijke uitingen van boosheid.
Het vraagt heel wat oefening om steeds weer ‘ik ben boos omdat zij …’ bewust te vervangen door ‘ik ben boos omdat ik behoefte heb aan …’.

Om boosheid te uiten geeft Marshall B. Roosenberg vier stappen aan:

  1. Stop. Haal adem
  2.  Identificeer je veroordelende gedachten (waarbij je een ander de schuld geeft).
  3. Maak contact met je behoeften (Welke behoeften zijn niet vervuld?)
  4. Uit je gevoelens en onvervulde behoeften.

Wanneer een ander boos wordt bij wat we zeggen of doen, kunnen we trachten te achterhalen welke behoeften bij hem of haar niet vervuld zijn en hoe we kunnen bijdragen tot de vervulling ervan.

Op deze manier naar boosheid kijken en ermee omgaan vraagt tijd en telkens weer een keuze.
 


Kritiek ontvangen in Geweldloze Communicatie

Kritiek ontvangen volgens het proces van Geweldloze Communicatie betekent dat je de gevoelens van de ander aanvaardt en een zicht tracht te krijgen op de niet-vervulde behoeften van de ander. Wanneer je hierop zicht hebt, kun je bekijken welke actie je kunt ondernemen om bij te dragen tot de vervulling van zijn of haar niet-vervulde behoefte(n), en dus tot het verrijken van zijn of haar leven.

Het gaat om een perspectiefwissel: door op deze manier kritiek te ontvangen, geef je jezelf niet de schuld van iets of maak je jezelf niet ‘kleiner', maar zoek je naar mogelijkheden om bij te dragen aan de vervulling van de behoeftes van de ander.
 


Waardering uiten in Geweldloze Communicatie

‘Fijn dat je dat werk gisteren nog afgemaakt hebt.’
‘Dat werk heb je goed gedaan.’
‘Je bent een heel bijzonder iemand voor me.’

Lof en complimenten, zoals hierboven, beschouwt Marshall B. Rosenberg als levensvervreemdende communicatie, omdat ze een oordeel van de spreker inhouden, ook al is het een positief oordeel.

Marshall B. Rosenberg pleit ervoor om ook waardering te uiten volgens de elementen van de Geweldloze Communicatie:

- ‘Dit is wat je hebt gedaan’ (waarnemen zonder te oordelen)
- ‘Dit is wat ik voel’ (gevoelens verwoorden)
- ‘Dit is mijn behoefte die daarmee werd vervuld’ (vervulde behoefte benoemen).

De volgorde van deze drie elementen kan variëren. Door deze drie elementen verbaal te uiten, kan onze waardering ten volle overkomen.
 


Inzichten over en tips voor geweldloze communicatie in de partnerrelatie en binnen gezinnen


Geweldloze communicatie in het boek 'Liefde ingebed'

Het boek 'Liefde ingebed. Bakens voor een duurzame relatie' geeft op p. 31-39 achtergrondinformatie bij het model van geweldloze communicatie van Marshall B Rosenberg. Het  gaat in op de verschillende stappen in dit model:
- Waarnemen zonder evalueren of analyseren
- Gevoelens onderkennen bij jezelf en bij anderen
- De onderliggende behoefte achterhalen
- Het formuleren van een verzoek
- Integriteit en mededogen.

Er worden een aantal vragen ter reflectie en als aanzetten voor een gesprek aangereikt.

Het boek ‘Liefde ingebed. Bakens voor een duurzame relatie’ (Karlijn Demasure, Antwerpen, Halewijn, 2009) kost € 18 (excl. verzendingskosten) en is te koop bij IDGP vzw en in de liturgische centra en boekhandels.

 

 


Niet doden en geweldloosheid in intieme relaties – werkmap bij ‘Liefde ingebed’

Bij het boek ‘Liefde ingebed’ werd een werkmap uitgewerkt. Alle impulsen en werkvormen bij ‘Niet doden en geweldloosheid in intieme relaties’ (hoofdstuk 2) zijn vrij online beschikbaar.

Deze werkvormen – waaronder werkvormen rond geweldloos communiceren – kunnen, net zoals de impulsen bij de andere hoofdstukken, gebruikt worden in de huwelijksvoorbereiding, in bezinningsgroepen, gezinsgroepen en groepen die werken aan relatievorming en -verdieping. Ze kunnen ook door een individueel koppel gebruikt worden. Alles is erop gericht om de dialoog binnen het koppel te bevorderen en te verdiepen. Deze werkvormen kunnen dus ook gewoon thuis hun rol spelen, als leidraad voor een goed gesprek.

Naar de werkvormen bij 'Niet doden en geweldloosheid in intieme relaties' 
 


Interview met Pat Patfoort over geweldloze communicatie binnen gezinnen

In het zomernummer 2011 van Rondom Gezin verscheen een interview met Pat Patfoort over preventie, geweldloze hantering en transformatie van conflicten. Geweldloze communicatie is als onderdeel van dit proces belangrijk binnen relaties, zeker binnen een gezinscontext.

Een gesprek met Pat Patfoort over geweldloze communicatie binnen gezinnen’ reikt inzichten en tips aan rond het uitbouwen van evenwaardige relaties en het belang van geweldloze communicatie daarbij.
 


Publicaties over Geweldloze Communicatie


Geweldloze Communicatie. Ontwapenend, doeltreffend, verbindend

Marshall B. Roosenberg, Geweldloze Communicatie. Ontwapenend, doeltreffend en verbindend, Leminiscaat, Rotterdam, 2014 (vierde druk).

Geweldloze Communicatie helpt ons stevig in het leven te staan, te zeggen wat we willen én te horen waar het de ander om gaat. Het is een taal van mededogen waarmee we de machtsstrijd overstijgen en bewegen naar samenwerking en vertrouwen. Zo verloopt de communicatie ontwapenend, doeltreffend en verbindend.

Meer informatie via Lemniscaat

 

 

 


Geweldloos communiceren, hoe doe je dat?

Marshall B. Rosenberg, Geweldloos communiceren, hoe doe je dat?, Lemniscaat, Rotterdam, 2014.

Je bereidt je voor op een moeilijk gesprek met je baas. Je hebt ruzie met je partner en het is een uur voor bedtijd. Je wordt gebeld door het hoofd van je school over het gedrag van je kind. In situaties als deze weet je dat je volgende stap van grote invloed zal zijn op je relatie met deze personen. Dus wat doe je?
Bij conflicten vallen we maar al te vaak terug op dezelfde oude gedragspatronen: we willen gelijk krijgen, weigeren werkelijk te luisteren, gebruiken grove taal uit angst en frustratie, of erger. Maar er is een andere weg. Dit boek geeft voorbeelden van praktische trainingen om eerlijk en open te communiceren, zonder verwijten of kritiek. Geweldloze Communicatie bloeit al meer dan vier decennia over heel de wereld om een eenvoudige reden: het werkt.

Meer informatie via Lemniscaat 
 

 


De taal van de vrede. Conflicten oplossen op micro- en macroniveau met geweldloze communicatie

Marshall Rosenberg, De taal van de vrede. Conflicten oplossen op micro- en macroniveau met geweldloze communicatie, de Zaak, 2008

In dit boek maakt Rosenberg ons duidelijk hoe we Geweldloze Communicatie toepassen op school. Hij laat zien hoe deze methode jonge mensen kan leren om samen te werken, om conflicten geweldloos op te lossen en een bijdrage te leveren aan het welzijn van henzelf en andere mensen. Ze leren om hun behoeften zonder verwijten kenbaar te maken en respectvol naar elkaars behoeften te luisteren.

Meer informatie via Uitgeverij de Zaak
 

 

 


Gelijk hebben of gelukkig zijn?

Marshall B. Rosenberg & Gabrielle Seils, Gelijk hebben of gelukkig zijn?, Uitgeverij de Zaak, 2007.

In dit boek stelt de journaliste Gabriele Seils de vragen. De antwoorden van Rosenberg ontroeren, inspireren en motiveren – of roepen twijfel en weerstand op en zullen niemand onberoerd laten. Communiceren op een manier die inhoudt dat je zegt wat je wilt, dat de ander je verstaat en dat situaties ten goede worden gekeerd, is voor iedereen haalbaar. Er is geen specifieke vooropleiding voor nodig, maar wel de wil om strijd, conflicten, pijn en verdriet te voorkomen.

Meer informatie via Uitgeverij de Zaak




 


Luisteren en spreken vanuit het hart

Hedwig Berghmans, Luisteren en spreken vanuit het hart, Uitgeverij Altiora, Averbode, 2014.

"Dit boek nodigt de lezer uit bewust en vreugdevol in het leven te staan, ondanks alle tegenslag en pijn. Wanneer je met de nodige liefde naar jezelf kijkt, kun je ook je hart openstellen voor de ander. In dit boek leer je verantwoordelijkheid op te nemen voor eigen gevoelens en behoeften en empathisch te luisteren naar anderen. Dat gebeurt op basis van objectieve waarneming, zonder oordeel. Bij het oplossen van conflicten heeft dit model van Marshall Rosenberg al veel diensten bewezen.
In het eerste deel geeft de auteur reflecties voor het persoonlijke leven, met vragen die helpen dieper inzicht te krijgen in zichzelf. In het tweede deel worden de stappen van Verbindend en Geweldloos Communiceren toegelicht met voorbeelden en oefeningen voor kinderen en jongeren."

Bron: Uitgeverij Altiora Averbode

Meer informatie op de website van de auteur   
 


Werkboek Geweldloze Communicatie

Lucy Leu, Werkboek Geweldloze Communicatie, Lemniscaat, Rotterdam, 2014 (derde druk)

Een praktische handleiding voor wie wil werken met het model, individueel of in groepsverband.

Meer informatie via Lemniscaat

 

 

 

 


De giraf en de jakhals in ons. Over geweldloos communiceren

Justine Mol, De giraf en de jakhals in ons. Over geweldloos communiceren, Uitgeverij SPW, Amsterdam, 2014 (zevende druk)

Marshall Rosenberg, de grondlegger van Nonviolent Communication ofwel Geweldloos Communiceren, koos twee dieren om zijn ideeën krachtig en duidelijk over te brengen: de jakhals en de giraf. Zij staan symbool voor twee kwaliteiten in ons. De jakhals is resultaatgericht, dwingend en autoritair. De giraf is zowel zachtaardig als sterk, kijkt met mildheid naar wat zich aandient, communiceert vanuit zijn hart en zoekt naar verbinding en helderheid.

Justine Mol wil duidelijk maken dat het mogelijk is de jakhals te accepteren en ruimte te geven, en tegelijkertijd giraf te kunnen zijn, vanuit een diepe wens bij te dragen aan geluk en vrede voor iedereen. De giraf helpt de jakhals zich te uiten waardoor zijn meedogenloosheid kan veranderen in mededogen. Justine Mol beschrijft de jakhalzenkanten en giraffeneigenschappen, geeft tips en laat mensen aan het woord in hun giraf- of jakhalsmoment. Een inspirerend boek waarin de lezer ervaart wat geweldloos communiceren inhoudt.

Meer informatie via Uitgeverij SWP

Ook meer informatie via www.justinemol.nl
 


Geweldig Communiceren met jongeren

Justine Mol, Geweldig Communiceren met jongeren, Uitgeverij SWP, Amsterdam, 2010.

'Geweldig Communiceren met jongeren' laat zien dat het mogelijk is oude patronen los te laten en echt contact te leggen met jongeren. Het boek is gebaseerd op de ideeën van Marshall Rosenberg. Het illustreert de theorie en praktijk aan de hand van het verhaal van Evelien, die alles zo zat is dat ze van huis wegloopt en school voor gezien houdt.

Justine Mol schreef 'Geweldig Communiceren met jongeren' voor volwassenen die willen werken aan de communicatie met hun eigen kinderen of met andere jongeren in de leeftijd van dertien tot twintig jaar.

Meer informatie via Uitgeverij SWP

 

 


Geweldig Communiceren voor jongeren

Justine Mol, Geweldig Communiceren voor jongeren, Uitgeverij SWP, Amsterdam, 2010.

Justine Mol schreef 'Geweldig Communiceren voor jongeren' voor jongeren tussen de dertien en twintig die genoeg hebben van ruzie en onbegrip en nieuwsgierig zijn naar een andere manier van communiceren. Het boek kan ook gebruikt worden in de hogere klassen van het voortgezet onderwijs en op mbo- en hbo-opleidingen voor jongerenwerk.

Het boek is gebaseerd op de ideeën van Marshall Rosenberg en illustreert de theorie en de praktijk aan de hand van het verhaal van Evelien, die alles zo zat is dat ze van huis wegloopt.

Meer informatie via Uitgeverij SWP
 

 

 


Verbindende communicatie werkt

Erwin Tielemans, Verbindende communicatie werkt, Antwerpen, Garant Uitgevers nv, 2014
Verbindende Communicatie is een door iedereen te leren manier van communiceren, dankzij de eenvoudige opbouw. Aan de hand van bepaalde aandachtspunten inspireert verbindende kracht om op een duidelijke, effectieve en respectvolle manier te communiceren. Het is de bedoeling dat iedereen zich (h)erkend weet in zijn behoeften en inbreng.
De methode kan worden ingezet wanneer mensen het met elkaar oneens zijn, wanneer ze conflicten hebben of wanneer ze vanuit verschillende specialismen aan één concept willen werken. Verbindende Communicatie stimuleert ook tot een gelukkiger leven door op een waarderende manier om te gaan met jezelf en anderen.

 

Meer informatie via Garant Uitgevers

Naar de inhoudsopgave  

 


Stop met aardig zijn

Thomas D’Alsembourg, Stop met aardig zijn, Uitgeverij Ten Have, Utrecht, 2013 (8ste druk)

Waarom doen we ons anders voor dan we zijn? Meestal zo aardig en vriendelijk? Waarom doen we zo ons best om aan de verwachtingen van anderen te voldoen? Volgens Thomas D’Ansembourg maakt dit ons alleen maar ongelukkig. We geven niet aan wat we voelen of willen en krijgen dus ook niet wat we nodig hebben. Zo spelen we een rol en zetten we een masker op waarmee we onszelf en onze omgeving misleiden. De auteur wil ons helpen de vicieuze cirkel - veroorzaakt door dit gedrag - te doorbreken. Het is voor onszelf, en ook voor onze partner, vrienden, familie en collega, beter als we duidelijk zijn: laten we zeggen wat we denken, voelen en nodig hebben. De auteur laat stap voor stap zien hoe we dit kunnen aanpakken. Hij gaat met humor te werk en geeft veel voorbeelden.

Meer informatie via Uitgeverij Ten Have
 

 

 


Wat je vindt mag je houden

Jan van Koert, Wat je vindt mag je houden, Vine Coaching en Training, 2007.

Wat je vindt mag je houden gaat over geweldloze communicatie en is geschreven voor iedereen die verandering wil in de communicatie met zichzelf, in het gezin, de werksituatie en leefomgeving. Het geeft handvatten hoe dat zou kunnen: gewoon door ons bewust te worden van onze oordelen, van wat we 'vinden' en waar we elkaar ongewild mee kwetsen, afremmen, op een ander spoor zetten en afschrikken.

Meer informatie
 

 

 

 


Geweldloze communicatie in de communicatiekit van ‘Sterren aan de hemel’

In ‘Sterren aan de hemel’ – een godsdienstmethode van Uitgeverij Averbode voor het lager onderwijs – zit het principe van Geweldloze Communicatie volledig geïntegreerd. Stapsgewijs maken de lagereschoolkinderen kennis met deze manier van spreken en luisteren vanuit het hart.
In de eerste graad worden 16 gevoelens- en behoeftekaarten spelenderwijs aangebracht.
Per graad komen daar telkens 16 kaarten bij, zodat de kinderen op het einde van het lager onderwijs vertrouwd zijn met 48 gevoelens- en behoeftekaarten.
Een leerlijn werd uitgewerkt om doorheen de volledige basisschool ontmoetend met elkaar te leren communiceren.

Het materiaal is ook afzonderlijk verkrijgbaar in een communicatiekit, waarin men naast de gevoelens- en behoeftekaarten ook posters vindt met de verschillende stappen, een hinkelpad, gevoelsmaskers, enzovoort.

Meer informatie over deze communicatiekit via de website van ‘Sterren aan de hemel’  
 


SOS Conflict. Concrete werkvormen voor geweldloos opvoeden en begeleiden

Corry Laura Van Bladel, SOS Conflict. Concrete werkvormen voor geweldloos opvoeden en begeleiden, Abimo Uitgeverij, Sint-Niklaas, 2009.

Hoe ga je op een constructieve manier met elkaars verschillen om? Het boek is gebaseerd op het gedachtegoed van Pat Patfoort (Geweldloze Conflicthantering) en Marshall Rosenberg (Geweldloze Communicatie).

Na een korte uiteenzetting van het gedachtegoed, geïllustreerd met voorbeelden uit de praktijk en het leven, volgt een uitgebreid activiteitenpakket vol praktische oefeningen, lesmateriaal en spelvormen. Deze zijn bruikbaar voor al wie met kinderen en jongeren leeft en/of werkt. Na een korte uiteenzetting van het gedachtegoed, geïllustreerd met voorbeelden uit de praktijk en het leven, volgt een uitgebreid activiteitenpakket dat naar believen gebruikt kan worden. Om de praktische toepasbaarheid te vergroten, werden vele concrete materialen op een bijhorende cd-rom gezet. 
 


Meer publicaties via Geweldloze Communicatie webwinkels

Meer boeken en ander educatief materiaal (zoals cd's en dvd's) vind je via:

www.geweldlozecommunicatiewebwinkel.nl 

www.earthgames.nl 
 


Verbindend communiceren – thuis en elders – artikel

Het artikel ‘Verbindend communiceren – thuis en elders’ van Hilde Pex (Interdiocesane Dienst voor Gezinspastoraal vzw) verscheen in de bladen van de bisdommen Hasselt, Brugge en Mechelen-Brussel:

Samen, 29(2014)10, 20-21 (bisdom Hasselt)
Pastoralia, (2015)1, 30-31 (bisdom Brugge)
Ministrando, 51(2015)5-6, 276-279 (aartsbisdom Mechelen-Brussel)

Hier vind je de tekst van deze bijdrage over verbindend communiceren (pdf-bestand) 
 


Beeldmateriaal over Geweldoze Communicatie

Nonviolent Communication Workshop  Marshall Rosenberg (2000)
Bron: YouTube

 

 

 


Mogelijkheden om een vorming Geweldloze Communicatie te volgen


Contactgegevens van trainers

Corry Laura Van Bladel (gecertificeerde trainer in Geweldloze Communicatie volgens Dr. Marshall Rosenberg):
www.blabla-blabla.be

Karin Ferfer
www.hathor-instituut.com

Erwin Tielemans
www.humanmatters.eu

Miebet Van Santen
www.changeconsult.be

Rob Danneels
www.reisnaarhethart.be

Bernadette Gysels
www.ruimtevoorverbinding.be

Hedwig Berghmans (inspecteur-begeleider godsdienst in het onderwijs)
www.luisteren-en-spreken-vanuit-het-hart.com

Nederlandstalige trainers (vooral in Nederland):
www.geweldlozecommunicatie.org 

http://vinecoaching.nl 
 


Oefening baart kunst

Geweldloze Communicatie is niet eenvoudig. Hoe meer je op je manier van communiceren let, hoe vaker je jezelf erop betrapt dat je oordelend of veroordelend, vergelijkend of eisend spreekt, terwijl dat helemaal niet je bedoeling is. Ook hier geldt: oefening baart kunst. 
 


Meer informatie via het web

www.cnvc.org
Marshall B. Rosenberg stichtte in 1984 het Center for Nonviolent Communication (CNVC) op. Het is een international non-profit organisatie, die wil bevorderen dat menen mededogend met elkaar omgaan, vanuit een diepe herkenning van de universeel gedeelde behoeften aan autonomie, geluk, integriteit, bevestiging, fysiek welzijn, spel, spiritualiteit en gemeenschap.
De website www.cnvc.org biedt een overzicht van het internationale aanbod van trainingen in Geweldloze Communicatie en van trainers. Daarnaast biedt deze website ook een overzicht van publicaties, cd’s en geluidsopnamen.

www.nonviolentcommunication.com

www.compassionatecommunication.org

www.geweldlozecommunicatie.org (GC Kring, met onder meer informatie over Nederlandstalige trainers)

www.communicerenvanuitjehart.nl

www.justinemol.nl

www.groepswijs.nl

www.ai-opener.nl/geweldloze-communicatie/

www.dekleinegiraf.nl

www.compassievolcommuniceren.nl

www.blabla-blabla.be

www.patpatfoort.be

 

KU Leuven - Faculteit Theologie & Religiewetenschappen
Thomas © 2002 - 2022