In West-Europa wordt het religieuze aspect van de Russische invasie in Oekraïne weinig belicht of opgepikt. Nochtans speelt het geen onbelangrijke rol. Hoewel er ook joden, moslims, Rooms-katholieken en Grieks-katholieken leven in Oekraïne, is vooral het orthodoxe christendom belangrijk om de religieuze achtergrond van de Russische invasie te begrijpen. 

Russisch zijn, is orthodox zijn

De orthodoxe kerk is (na de katholieke) de tweede grootste christelijke kerk ter wereld met 220 miljoen volgelingen. De orthodoxe kerk kent geen paus, maar is een geheel van 15 orthodoxe kerken die hetzelfde geloof delen, maar op vlak van organisatie nauw verbonden zijn met een land: de Russisch-orthodoxe kerk, de Grieks-orthodoxe kerk, de Roemeens-orthodoxe kerk, etc. De Russisch-orthodoxe kerk telt 150 miljoen volgelingen en in de Russische samenleving betekent Russisch zijn veelal ook orthodox zijn. Wanneer nationale identiteit en religie op deze manier samengaan, is spanning nooit ver uit de buurt en kunnen religie en politiek elkaar zowel positief als negatief versterken.

De gespannen relatie tussen Moskou en Constantinopel

Met zijn 150 miljoen volgelingen probeert de Russisch-orthodoxe kerk zwaar door te wegen in de vereniging van de 15 orthodoxe kerken waarvan patriarch Bartholomeüs de primus inter pares is. Hij wordt gezien als de spirituele leider van alle orthodoxen en resideert in Constantinopel (het huidige Istanbul) dat het centrum van de Oosterse christenen is. De geschiedenis van de relatie tussen de islam en het orthodoxe christendom in Turkije heeft ervoor gezorgd dat er nog maar een paar duizend orthodoxe christenen in Constantinopel leven. Ze worden vandaag als tweederangs burgers behandeld in het Turkije van Erdogan. In de ogen van de Russisch-orthodoxe kerk verzwakt het kleine aantal gelovigen gevoelig de positie van de oecumenisch patriarch Bartholomeüs. De sterke politieke positie van de Russisch-orthodoxe kerk en haar groot aantal volgelingen liggen aan de basis van de droom dat Moskou het nieuwe Constantinopel kan worden.

De gezamenlijke droom van Poetin en patriarch Kirill

Het is geen geheim dat de Russisch-orthodoxe kerk, onder leiding van patriarch Kirill, nauw verweven is met het regime van Poetin. Patriarch Kirill en Poetin delen dezelfde visie op de Russische geschiedenis en dezelfde droom van een groot sterk Rusland dat samenvalt met een groot sterk orthodox rijk. Het Slavische christendom nam een aanvang toen prins Vladimir (958-1015) zich liet dopen in Kiev in het jaar 998. Het christendom verspreidde zich nadien over wat nu Oekraïne, Belarus en Rusland is. In de ogen van de Russisch-orthodoxe kerk vormen zij daarom één orthodox rijk, ze komen allen uit dezelfde doopvont. Kiev, met zijn oude heiligdommen, heeft dus een belangrijke betekenis voor de Russisch-orthodoxe kerk en het is niet alleen politiek, maar ook religieus van belang om de stad in te nemen tijdens de invasie. Het is niet zonder betekenis dat Poetin in 2016, in aanwezigheid van patriarch Kirill, een standbeeld liet plaatsen voor prins Vladimir. Poetin kondigde vlak voor de invasie de onafhankelijkheid aan van de provincies Donetsk en Luhansk met religieuze taal. Patriarch Kirill steunt de religieuze-politieke ideologie waarvan Poetin gebruik maakt om de invasie goed te praten en bestempelde de vijanden van Poetin als krachten van het kwaad.

De Oekraïense orthodoxe kerk als verstoorder van de droom

Toen Oekraïne in 1991 de onafhankelijkheid uitriep, wekte dit geen gejuich op in Moskou. De Russisch-orthodoxe kerk bleef echter functioneren in Oekraïne: ze leidde eigen priesters op, beheerde de parochies en bleef een Russisch politieke aanwezigheid vooral in het Oosten van  Oekraïne. Toch groeide het verlangen bij een deel van de Oekraïense bevolking om zich te ontvoogden van de Russisch-orthodoxe kerk. Maar in 2018 werd de Oekraïense orthodoxe kerk opgericht onder leiding van metropoliet Epiphanus I. Poetin en patriarch Kirill reageerden woedend en Poetin sprak toen al over het feit dat dit zou leiden tot bloed vergieten. Kirill dreigde in 2019 met een schisma toen de oecumenisch patriarch Bartholomeüs de Oekraïense kerk erkende als een nieuwe en onafhankelijke orthodoxe kerk. Enkele andere orthodoxe kerken zoals de Griekse, volgden. De anderen zwegen. De onafhankelijkheid van de Oekraïense orthodoxe kerk zorgt dus voor spanningen binnen de vereniging van orthodoxe kerken, maar ook binnen Oekraïne zelf waar een deel van de priesters en gelovigen trouw willen blijven aan Moskou en een ander deel aan de eigen nationale kerk.

Oorlog als misdaad tegen God

De verwevenheid tussen de Russisch-orthodoxe kerk en het regime van Poetin is voor veel ongelovigen én gelovigen overal ter wereld weerzinwekkend. Patriarch Kirill komt steeds meer alleen te staan met zijn steun aan Poetins agressie. De Oekraïense raad van kerken en religieuze organisaties, waarvan ook joden en moslims deel uitmaken, hebben de agressieve oorlog van Poetin als een misdaad tegen God zelf benoemd. De wereldraad van kerken overweegt een tijdelijke uitsluiting van de Russisch-orthodoxe kerk. Er zijn ook tekenen van verzet tegen deze oorlog binnen de Russisch-orthodoxe kerk in Oekraïne zelf.  Steeds meer gelovigen en priesters geven aan dat het huidige geweld in scherp contrast staat met de kern van het christendom en werken samen met andere kerken om te zorgen voor gewonden en vluchtelingen. De enige legitieme droom van het christendom is er immers één waar vrede centraal staat. Die droom in flarden geschoten zien met de steun van mensen die menen in Gods naam te spreken, is ‘hemeltergend’.

Professor Anne Vandenhoeck, Faculteit Theologie en Religiewetenschappen, KU Leuven

Zie ook:

• VRT NWS: Hoe de oorlog in Oekraïne nauw verweven is met godsdienst: "Poetin en Kirill dromen van groot Russisch-orthodox rijk"

• Radio 1: Wat is de rol van de Russisch orthodoxe kerk in de oorlog met Oekraïne?